Ψυχολογική αναδραστικότητα

«Έρχεται μια στιγμή όπου το ποτήρι της ανοχής ξεχειλίζει και οι άνθρωποι δεν είναι πλέον διατεθειμένοι να βυθιστούν στην άβυσσο της απελπισίας. Ελπίζω κύριοι να καταλαβαίνετε τη θεμιτή και αναπόφευκτη ανυπομονησία μας.»

Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, Γράμμα από τη φυλακή του Μπέρμινγκχαμ, 1963

Τρία χρόνια μετά τη σύνταξη του γράμματος του Κινγκ, σε μία εποχή κοινωνικών συγκρούσεων και έντονων διακηρύξεων για το σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ο Jack Brehm διατύπωσε τη θεωρία της ψυχολογικής αναδραστικότητας, σε μία προσπάθεια η θεωρία αυτή να λάβει θέση στο κοινωνιοψυχολογικό πεδίο ως η θεωρία της «ελευθερίας».

Σύμφωνα με αυτήν, όταν το άτομο νιώσει ότι στερείται ή πρόκειται να στερηθεί την ελευθερία του, τότε βιώνει μία κατάσταση «ψυχολογικής αναδραστικότητας», που μεταφράζεται σε μία άμεση ανάγκη ανάκτησης της. Μέσα από τα λόγια της Μάρως Βαμβουνάκη, η θεωρία γίνεται ακόμα πιο κατανοητή:
«Τίποτα μα τίποτα δεν εξοργίζει τον άνθρωπο όσο το να του στερούν την ελευθερία του, να μην του επιτρέπουν να είναι ο εαυτός του, είτε το καταλαβαίνει συνειδητά είτε όχι. Θα επαναλάβουμε πως δεν είμαστε μόνο αυτό που ξέρουμε και που καταλαβαίνουμε, δεν είμαστε μονάχα το συνειδητό μας. Υπάρχει πάντα μαζί μας ένας άγνωστος εαυτός, που παίζει δραματικό ρόλο στα αισθήματα και στις συμπεριφορές μας και που κάθε τόσο η απρόβλεπτη αντίδρασή του μας αφήνει άναυδους.»

Η αντίδραση του ατόμου μπροστά στη στέρηση της ελευθερίας του εξαρτάται, σύμφωνα με τον Brehm από:
-τη σπουδαιότητα που έχει για το άτομο, σε επίπεδο έκφρασης της
-την αναλογία εκείνων των εκφράσεων της συμπεριφοράς του που δεν μπορεί να εκφράσει η ενδέχεται να πάψει να εκφράζει
-το μέγεθος της απειλής που ασκείται πάνω του
-την πιθανότητα που έχει η απειλή αυτή να υλοποιηθεί.

Σημαντικό ρόλο στην κατάσταση ψυχολογικής αναδραστικότητας παίζει η πηγή της απειλής. Εάν το κοινωνικό της κύρος είναι υψηλό, χωρίς απαραίτητα να απειλεί άμεσα το άτομο, αλλά κάποιον τρίτο (συνήθως άτομο ή άτομα που έχουν κάποιο κοινό χαρακτηριστικό όπως η φυλή, το θρήσκευμα, η κοινωνική ταυτότητα κ.α.), τότε η έκφραση για ανάκτηση της ελευθερίας είναι έντονη και συμπαρασύρει και άλλους στη διεκδίκηση ή την προσπάθεια προστασίας της.
Για την ενεργοποίηση της κατάστασης της ψυχολογικής αναδραστικότητας σημαντικό ρόλο κατέχει η αίσθηση της απαγόρευσης για το άτομο: Οι ατελείωτες ουρές ανθρώπων που περίμεναν για την απόκτηση ενός τζην μάρκας Levi’s ή ενός χάμπουργκερ Mac Donald’s όταν οι εταιρίες άνοιξαν για πρώτη φορά μαγαζιά τους στην Σοβιετική Ένωση δείχνουν ότι ο λεγόμενος «απαγορευμένος καρπός» έχει πιο γλυκιά γεύση, ακριβώς επειδή τελεί υπό αυτό το καθεστώς. Ο έφηβος αντιδρά στους γονεϊκούς περιορισμούς, ο ερωτευμένος αρνείται να πάψει να σκέφτεται τον έρωτα του, ακόμα και όταν όλοι οι φίλοι του λένε ότι αυτό τον φθείρει και οι πωλήσεις ενός CD ή τα εισιτήρια μιας κινηματογραφικής ταινίας πολλαπλασιάζονται όταν αυτά τελούν υπό καθεστώς απαγόρευσης σε ορισμένες χώρες ή φέρουν σημαντικές προειδοποιητικές σημάνσεις.

Το άτομο που αντιδρά για την ανάκτηση ή μη απώλεια της ελευθερίας του, σύμφωνα με τα διάφορα πειραματικά συμπεράσματα της έρευνας, δεν πετυχαίνει πάντοτε το σκοπό του. Ακριβώς επειδή η κατάσταση ψυχολογικής αναδραστικότητας μπορεί να ενεργοποιηθεί όταν δεν απειλούμαστε άμεσα εμείς οι ίδιοι, μπορεί να κατευναστεί όταν διαπιστώσουμε ότι ένα τρίτος παύει να στερείται συγκεκριμένων ελευθεριών του. Πρόκειται για το άτομο ή τα άτομα που λειτουργούν ως «άλλοθι» σε μία κατάσταση και δίνουν έτσι την αίσθηση της ανακτημένης ελευθερίας. Τα άτομα που ανήκουν σε μειονότητες αλλά παίρνουν σημαντικές θέσεις σε κυβερνήσεις ή επιχειρήσεις, οι αθλητικές επιτυχίες ανθρώπων που ανήκουν σε κατώτερα κοινωνικά στρώματα είναι μερικά παραδείγματα περιπτώσεων σημαντικής άμβλυνσης της έντασης της ψυχολογικής αναδραστικότητας, χωρίς ουσιαστική επίδραση στα υπόλοιπα άτομα που συνεχίζουν έτσι να βιώνουν τη στέρηση των ελευθεριών τους.

Α. Αποστολοπούλου, Ψυχολόγος.