«Όταν με πιάνει η βουλιμία, παίρνω και τρώω ό,τι βρω μπροστά μου. Τρώω ασταμάτητα μέχρι που δεν μπορώ άλλο, και πρέπει να κάνω εμετό για να μη σκάσω. Όμως, δεν τρώω επειδή πεινάω. Ποτέ δεν έχω φάει επειδή πεινούσα. Δεν τρώω φαΐ. Τρώω χαρά. Τρώω αγάπη. Όσα δε χόρτασα ποτέ τρώω. Σε όλη μου τη ζωή, δεν χόρτασα ποτέ ζωή… Δεν χόρτασα ζωή.» *
Αν φανταστούμε τις διαταραχές πρόσληψης της τροφής ως ένα νόμισμα, του οποίου η μία όψη είναι η ψυχογενής ανορεξία, τότε στην άλλη του όψη θα συναντήσουμε την ψυχογενή βουλιμία. Παρ’ ότι όλοι σχεδόν οι άνθρωποι μπορεί κάποια στιγμή να χρησιμοποιήσουν το φαγητό για να ικανοποιήσουν την συναισθηματική πείνα τους, η κατάσταση που κυριαρχεί στην ψυχογενή βουλιμία είναι τελείως διαφορετική: εδώ η υπερφαγία είναι σχεδόν καταναγκαστική και συνοδεύεται από συμπεριφορές αυτό-τιμωρίας, προκειμένου το άτομο να «επανορθώσει» για το κακό που θεωρεί πως έκανε. Παρ’ ότι σε επίπεδο συμπεριφοράς η ανορεξία και η βουλιμία διαφέρουν σε μεγάλο βαθμό, στον πυρήνα και των δύο κρύβονται ακραίες σκέψεις, συμπεριφορές και συναισθήματα αναφορικά με την αυτοεικόνα, το βάρος και το φαγητό.
Τι Είναι η Ψυχογενής Βουλιμία;
Η ψυχογενής βουλιμία (ή απλώς «βουλιμία») είναι μία σοβαρή διαταραχή, που χαρακτηρίζεται από συχνά και επαναλαμβανόμενα επεισόδια ακατάσχετης και υπερβολικής λήψης τροφής (υπερφαγία), συνοδευόμενα από ακραίες προσπάθειες απαλλαγής από το φαγητό, ώστε να μην πάρει το άτομο βάρος. Η ζωή γίνεται μία διαρκής πάλη ανάμεσα στην επιθυμία του ατόμου να χάσει βάρος ή να παραμείνει αδύνατο, και στην ακατανίκητη παρόρμησή του να καταναλώσει μεγάλες ποσότητες τροφής. Παρ’ ότι δεν θέλει να ενδώσει στην παρόρμηση αυτή, γνωρίζοντας πως μετά το επεισόδιο θα νιώθει ντροπή και ενοχές, το άτομο υποκύπτει ξανά και ξανά. Μετά το τέλος του επεισοδίου υπερφαγίας είναι τέτοιες οι ενοχές και ο πανικός του ατόμου για τις συνέπειες που το φαγητό θα έχει για το βάρος του, που επιδίδεται σε δραστικά μέτρα «επανόρθωσης», όπως χρήση καθαρτικών ή διουρητικών, πρόκληση εμετού, έντονη και πολύωρη γυμναστική ή ακραίες δίαιτες.
Ορισμένες φορές, η ψυχογενής βουλιμία ξεκινάει με αφορμή κάποια αυστηρή δίαιτα που κάνει το άτομο. Σε ένα 15% των περιπτώσεων, ακολουθεί την ψυχογενή ανορεξία. Σε κάθε περίπτωση, το «απαγορεύεται να φας» που λέει με αυστηρό τρόπο στον εαυτό του το άτομο, προκαλεί μία διαρκή και έντονη ενασχόληση με το φαγητό. Όσο περισσότερο στερείται το άτομο αγαπημένες τροφές και όσο περισσότερο φθάνει το σώμα του σε κατάσταση νηστείας, τόσο περισσότερο ο οργανισμός αντιδράει με μία ισχυρή λαχτάρα για τροφή. Η στέρηση, η ένταση και η καταπίεση, που επιβάλλει το άτομο στον εαυτό του σε συνδυασμό με άλλους, ψυχολογικούς κυρίως, παράγοντες εντείνονται, με αποτέλεσμα να εντείνεται μαζί τους και η λαχτάρα για φαγητό. Ένα ολίσθημα, μία μικρή δαγκωματιά από «αυτή την σοκολάτα», αλλά και ένα συναισθηματικά στρεσογόνο γεγονός στο περιβάλλον του, μπορεί να αποτελέσει την αφετηρία για την ολική παράδοση του ατόμου, που σκέφτεται με όρους «μαύρο-άσπρο»: «αφού έφαγα μία δαγκωματιά, τα κατέστρεψα όλα και δεν έχει νόημα πια να αντιστέκομαι», «έφαγα το απαγορευμένο, κατέστρεψα τη δίαιτα» ή «είμαι άχρηστος, δεν αξίζω τίποτα». Στη διάρκεια ενός επεισοδίου υπερφαγίας το άτομο καταναλώνει πολύ μεγάλες ποσότητες τροφών, συνήθως πλούσιων σε λιπαρά και θερμίδες, μέσα σε ένα αναλογικά μικρό χρονικό διάστημα. Έτσι, για παράδειγμα, μπορεί να λάβει 5.000 θερμίδες τρώγοντας σοκολάτες, μπισκότα, γλυκές ή/και αλμυρές τροφές μέσα σε λιγότερο από μία ώρα. Στη διάρκεια ενός τέτοιου επεισοδίου το άτομο αδυνατεί να σταματήσει να τρώει, καταναλώνει τις τροφές πολύ γρήγορα, ακατάστατα και κρυφά από τους άλλους, ενώ σταματάει μόνο όταν νιώσει αρρωστημένα χορτάτο. Η συχνότητα αυτών των επεισοδίων κυμαίνεται από δύο φορές την εβδομάδα έως και πολλές φορές μέσα στην ίδια ημέρα. Φυσικά, η όποια ανακούφιση μπορεί να φέρνει στο άτομο η υπερκατανάλωση αυτών των τροφών, δεν είναι παρά βραχύβια. Κι αυτό διότι αμέσως μετά, το άτομο κατακλύζεται από συναισθήματα ντροπής, ενοχής και αυτό-υποτίμησης. Το «δεν αξίζω τίποτα» επανέρχεται ως αυτό-μομφή για την απώλεια ελέγχου και την κατανάλωση όλων αυτών των «κακών, απαγορευμένων» τροφών. Για να επαναφέρει την αίσθηση του αυτό-ελέγχου, το άτομο αναζητά τρόπους «επανόρθωσης»: πρόκληση εμετού, χρήση καθαρτικών ή διουρητικών, έντονη και πολύωρη άσκηση, ή ακραία δίαιτα, που αγγίζει την νηστεία.
Πρόκειται για ένα φαύλο κύκλο: οι όποιες προσπάθειες κάνει το άτομο για να «επανορθώσει», το μόνο που καταφέρνουν είναι να ανοίξουν και πάλι τον ίδιο κύκλο: στέρηση – υπερφαγία-αυτομομφές-εμετός/δίαιτα/καθαρτικά. Και κάθε φορά που ξεκινάει μία νέα δίαιτα, κάθε φορά που υπόσχεται στον εαυτό του ότι «εντάξει, ήταν η τελευταία φορά, από εδώ και πέρα θα προσέχω», βαθιά μέσα του γνωρίζει ότι έχει τη δυνατότητα να κάνει εμετό ή να χρησιμοποιήσει καθαρτικά προκειμένου να «διορθώσει» τυχόν παρεκκλίσεις του.
Ενδείξεις και Συμπτώματα της Ψυχογενούς Βουλιμίας
Όπως και στην ανορεξία, έτσι και εδώ το περιβάλλον του ατόμου είναι δύσκολο να διαγνώσει εγκαίρως την ύπαρξη ενός τέτοιου προβλήματος. Το άτομο τρώει κρυφά, αγοράζει τα τρόφιμα από διαφορετικά καταστήματα για να μην υποψιαστούν ούτε οι ταμίες κάτι, εφευρίσκει τρόπους για να μην αντιληφθούν τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας ότι κάνει εμετούς ή ότι χρησιμοποιεί καθαρτικά, διατηρεί ένα σχετικά φυσιολογικό βάρος, αντικαθιστά τα τρόφιμα που καταναλώνει με άλλα, κλπ. Η γενική εικόνα της συμπεριφοράς ενός ανθρώπου που πάσχει από ψυχογενή βουλιμία φέρει τα ακόλουθα γνωρίσματα:
– Μυστικότητα γύρω από οτιδήποτε αφορά το φαγητό: πηγαίνει στην κουζίνα αργά το βράδυ όταν όλοι κοιμούνται, δεν τρώει μπροστά σε άλλους, πηγαίνει μοναχό στο σούπερ-μάρκετ.
– Καταναλώνει ασυνήθιστα μεγάλες ποσότητες τροφών χωρίς εμφανείς αλλαγές στο βάρος.
– Ακραίες εναλλαγές υπερφαγίας-νηστείας: σπανίως θα φάει ένα κανονικό γεύμα. Οτιδήποτε έχει να κάνει με το φαγητό έχει τη μορφή «όλα ή τίποτα».
– Απουσία αυτό-ελέγχου στην κατανάλωση φαγητού: αδυνατεί να σταματήσει να τρώει, συνεχίζει μέχρι να νιώσει άρρωστο από την υπερφαγία.
– Χρήση διουρητικών, καθαρτικών, ή υπερβολική άσκηση: συνήθως αμέσως μετά το φαγητό. Μπορεί επίσης να περνάει πολλές ώρες στη σάουνα, ώστε να χάσει βάρος διαμέσου της εφίδρωσης.
– Επισκέπτεται την τουαλέτα στη διάρκεια του γεύματος ή αμέσως μετά: στόχος εδώ είναι η πρόκληση εμετού. Η όποια οσμή στο άτομο ή τον χώρο καλύπτεται με καραμέλες, στοματικά διαλύματα, τσίχλες και αποσμητικά χώρου.
– Σημάδια στις αρθρώσεις των δαχτύλων, τα δάχτυλα και τις παλάμες, που προκαλούνται από την προσπάθεια του ατόμου να προκαλέσει εμετό.
– Συχνές αυξομειώσεις στο βάρος, που προκαλούνται από τις εναλλαγές δίαιτας/ εμετού και υπερφαγίας.
– Διατήρηση φυσιολογικού ή ελαφρώς αυξημένου βάρους: οι άνθρωποι που πάσχουν από βουλιμία έχουν συνήθως ένα κανονικό βάρος ή κάποια κιλά παραπάνω από αυτό. Σε περίπτωση που έχουμε πολύ χαμηλό σωματικό βάρος συνοδευόμενο από εμετούς ή χρήση καθαρτικών, ενδεχομένως να μιλάμε για βουλιμικό τύπο ανορεξίας.
– Δυσχρωμίες στα δόντια, που προκαλούνται από τα οξέα του στομάχου που έρχονται σε επαφή με τα δόντια στη διάρκεια των εμετών.
Ποια είναι τα αίτια της Ψυχογενούς Βουλιμίας;
«Δε νιώθω καλά με το σώμα μου. Κάποιος μέσα μου με επικρίνει συνέχεια για το πώς είμαι. Κι εγώ προσέχω συνέχεια, όλο αγωνία, τι τρώω, πώς φαίνομαι. Αλλά κάθε τόσο πέφτω με τα μούτρα και τρώω ό,τι βρω. Γλυκά κυρίως. Τρώω μέχρι που μου πονάει το στομάχι μου. Μάλλον αυτό προηγείται, επειδή αυτό που είμαι σήμερα είναι το σημείο όπου συναντιούνται δύο ηλικίες: το παιδί που θέλει να κάνει το δικό του, να φάει όσα γλυκά θέλει, να κάνει σκανταλιές… και κάποιος μεγάλος που το επικρίνει συνέχεια και το καταπιέζει. Το γλυκό δεν σου προσφέρει τίποτα, είναι ένα κενό. Κι εγώ όταν τρώω τα γλυκά μέχρι να πονέσω, τρώω το τίποτα, το κενό.» *
Όπως και στις υπόλοιπες διαταραχές πρόσληψης της τροφής, δεν υπάρχει κάποιο συγκεκριμένο αίτιο που προκαλεί βουλιμία. Στον πυρήνα, βρίσκεται πάντα η ανάγκη για έλεγχο: ενώ στην ανορεξία το άτομο προσπαθεί να ελέγξει τα συναισθήματα και τη ζωή του διαμέσου της στέρησης τροφής, στην βουλιμία κάνει το ίδιο διαμέσου της δίαιτας, των εμετών και της υπερφαγίας. Πέριξ αυτού του πυρήνα συνυπάρχουν άλλοι, οικογενειακοί, ψυχολογικοί και κοινωνικοί παράγοντες, που συντελούν στην εμφάνιση της διαταραχής. Μεταξύ αυτών μπορεί να εντοπίσουμε κατ’ αρχάς την μη-ρεαλιστική εικόνα για το σώμα, η οποία διαμορφώνεται υπό την επίδραση των κοινωνικών προτύπων και επιταγών για ένα σώμα που, για να είναι ελκυστικό, «πρέπει» να είναι αδύνατο. Άλλωστε, έχει διαπιστωθεί πως η ψυχογενής βουλιμία είναι κυρίως μία «αστική» διαταραχή που εμφανίζεται περισσότερο στο Δυτικό κόσμο. Η χαμηλή αυτοεκτίμηση, όπως αυτή μπορεί να προκύψει από ένα επικριτικό και απαιτητικό οικογενειακό περιβάλλον, η τελειομανία, ένα ιστορικό παιδικής κακοποίησης ή και η κατάθλιψη, είναι προβλήματα που καθιστούν ευάλωτα τα άτομα, άνδρες και γυναίκες, στην εμφάνιση της διαταραχής. Σύμφωνα με έρευνες, γυναίκες που έχουν υποστεί κάποιας μορφής σεξουαλική κακοποίηση, καθώς και άνθρωποι με γονείς που είχαν προβλήματα εξάρτησης από ουσίες ή ψυχολογικές διαταραχές, φέρουν υψηλότερες πιθανότητες εμφάνισης ψυχογενούς βουλιμίας. Άλλες φορές, εκλυτικός παράγοντας εμφάνισης ψυχογενούς βουλιμίας είναι κάποια μεγάλη αλλαγή στη ζωή του ατόμου: η εφηβεία, η απομάκρυνση από το οικογενειακό περιβάλλον για σπουδές, ή ένας χωρισμός, όπου ο εμετός και οι ακραίες δίαιτες γίνονται ένας άλλος τρόπος διαχείρισης του στρες και της συναισθηματικής έντασης ή/ και αβεβαιότητας που προξενούν οι αλλαγές αυτές στο άτομο. Τέλος, έχει παρατηρηθεί ότι οι άνθρωποι που εργάζονται σε χώρους, στους οποίους υπάρχουν έντονες πιέσεις για τη διατήρηση μίας καλής εικόνας και εμφάνισης (χορευτές, μοντέλα, γυμναστές, αθλητές, ηθοποιοί και τραγουδιστές, κλπ) είναι ιδιαίτερα ευάλωτοι στην εμφάνιση ψυχογενούς βουλιμίας.
Η ψυχογενής βουλιμία είναι μία σοβαρή ψυχική διαταραχή που μπορεί να θέσει σε κίνδυνο την υγεία – ή και την ζωή- του ατόμου. Οι σοβαρότερες συνέπειες για τον οργανισμό του πάσχοντα, προέρχονται από την αφυδάτωση, που προκαλούν οι επαναλαμβανόμενοι εμετοί και η κατάχρηση καθαρτικών και διουρητικών: λήθαργος, αρρυθμίες, αναιμία, υπόταση, βλάβες στους νεφρούς, πόνοι χαμηλά στην κοιλιά, χρόνιος πόνος στον λαιμό, ζαλάδα, γενική ατονία και αίσθηση αδυναμίας, τερηδόνα, έλκος στομάχου, αμηνόρροια, χρόνια δυσκοιλιότητα, κλπ.
Η συχνότητα της διαταραχής στον ευρύτερο πληθυσμό δεν μας είναι απολύτως γνωστή, ακριβώς επειδή οι συμπεριφορές που την χαρακτηρίζουν παραμένουν κρυφές στον περίγυρο του ατόμου. Για τις Ηνωμένες Πολιτείες, τα ποσοστά κάνουν λόγο για επίπτωση της διαταραχής στο 1% – 5 % των εφήβων και στο 1.1% – 4.2 % των γυναικών, ποσοστά τα οποία είναι υψηλότερα από τα αντίστοιχα για την ψυχογενή ανορεξία. Για τη χώρα μας, στατιστικά στοιχεία δεν είναι διαθέσιμα.
Τι να κάνω;
Οι διαταραχές της διατροφής δεν διορθώνονται με τιμωρίες, υποδείξεις ή απειλές. Όπως δεν μπορούμε να αναγκάσουμε ένα ανορεξικό άτομο να φάει με το ζόρι, έτσι δεν μπορούμε να αναγκάσουμε ένα βουλιμικό άτομο να πάψει να τρώει ή να κάνει εμετούς – θα τα κάνει κρυφά, ούτως ή άλλως. Ίσως το σημαντικότερο που μπορούμε να κάνουμε για ένα δικό μας άνθρωπο που φαίνεται να αντιμετωπίζει ένα τέτοιο πρόβλημα, είναι ακριβώς αυτό: να καταλάβουμε ότι υπάρχει πρόβλημα. Εφόσον έχουμε βάσιμες υποψίες, μπορούμε να το συζητήσουμε μαζί του (πιθανώς να το αρνηθεί, αλλά πιθανώς και όχι), να ζητήσουμε την συμβουλή και την βοήθεια ενός ειδικού, ή να επικοινωνήσουμε με αρμόδιους φορείς που ειδικεύονται στις διαταραχές της διατροφής. Παράλληλα, θα του προσφέρουμε αγάπη, κατανόηση, αποδοχή, υπομονή και υποστήριξη, γνωρίζοντας όμως ότι το πρόβλημα δεν μπορούμε να το λύσουμε από μόνοι μας. Τόσο το άτομο όσο και ο περίγυρός του χρειάζονται την καθοδήγηση και τις συμβουλές ενός ειδικού, ώστε να διαμορφωθεί ένα υποστηρικτικό πλαίσιο μέσα στο οποίο το άτομο θα μπορέσει να βοηθηθεί ουσιαστικά.
Α. Αποστολοπούλου, Ψυχολόγος
* Επιλεγμένα αποσπάσματα από το βιβλίο του Ν. Σιδέρη «Όπως ειπώθηκαν εκεί και ακούστηκαν: Μυστικά και αλήθειες από το ντιβάνι του ψυχαναλυτή», εκδ. Μεταίχμιο
Ελληνικό Κέντρο Διατροφικών Διαταραχών (http://www.hcfed.gr/)
Μη-κερδοσκοπική εταιρεία ΑΝΑΣΑ (http://www.anasa.com.gr/main.htm)
Ενδεικτική Βιβλιογραφία και Πηγές:
Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders-5 (2013). The American Psychiatric Association.
Robert Palmer, (2004) Bulimia Nervosa: 25 years on, British Journal of Psychiatry, 185:447-448 (editorial).
Boston Children’s Hospital, Βulimia nervosa (ανασύρθηκε 13/11/2013).
Harvard Medical School Family Health Guide, Treating Bulimia Nervosa, (ανασύρθηκε 13/11/2013).
Mehler, P. (2011). Medical complications of bulimia nervosa and their treatments, International Journal of Eating Disorders 44: 95–104
Το 23ο Γράμμα 