Όποιος χρησιμοποιεί συχνά σελίδες κοινωνικής δικτύωσης (Facebook, twitter, κλπ) θα έχει παρατηρήσει πόσες εικόνες, συμβουλές και άρθρα αναρτώνται καθημερινά σχετικά με την ευτυχία. Σε όλα αυτά η προτροπή είναι πάντα η ίδια: «να είσαι ευτυχισμένος». Αλλά και έξω από τον χώρο του internet, στην απλή καθημερινότητά μας, ο πολιτισμός και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης μας προτρέπουν διαρκώς, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, να χαμογελάμε, να μην εκφράζουμε δυσάρεστα συναισθήματα, να είμαστε αισιόδοξοι, θετικοί, χαρούμενοι. Εύλογα σκέφτεται κανείς πώς είναι δυνατόν, με τις συνθήκες που βιώνουμε σε εθνικό και διεθνές επίπεδο, να είναι κανείς ευτυχισμένος ή τουλάχιστον χαρούμενος και αισιόδοξος. Πριν σπεύσουμε να απαξιώσουμε όλες αυτές τις προτροπές, αξίζει να κάνουμε μία παύση και να αναρωτηθούμε, τι είναι τελικά ευτυχία; Τι σημαίνει να είσαι ευτυχισμένος; Έχει η ευτυχία κάποια χαρακτηριστικά που την διαφοροποιούν από άλλες, συναφείς έννοιες, όπως για παράδειγμα η χαρά; Και τελικά, τι μας προσφέρει το να είμαστε ευτυχισμένοι;
Η έννοια της ευτυχίας μελετάται αιώνες τώρα από φιλοσόφους, ψυχολόγους και καλλιτέχνες, τόσο στον Δυτικό κόσμο όσο και στην Ανατολή. Για τον Αριστοτέλη ευτυχής είναι ο αυτάρκης, ενώ ο Δαλάι Λάμα υποστήριξε πως η ευτυχία βρίσκεται στις σχέσεις μας με τους άλλους. Άλλοι φιλόσοφοι και στοχαστές, περιέγραψαν την ευτυχία σε σχέση με το αντίθετό της, την δυστυχία, θεωρώντας πως το ένα συνδέεται άρρηκτα με το άλλο προκειμένου να επέλθει ισορροπία. Για την Ψυχολογία, η ευτυχία είναι ένα θετικό συναίσθημα που αφορά μία μακροχρόνια και συνολική αίσθηση ψυχικής ευεξίας και ικανοποίησης από τη ζωή, μία συνολική εκτίμηση για τη ζωή μας, που προκύπτει ως αποτέλεσμα του τρόπου με τον οποίο ο κάθε άνθρωπος αξιολογεί την ισορροπία ανάμεσα στις θετικές και αρνητικές συναισθηματικές του εμπειρίες μέσα σε ένα μεγάλο χρονικό διάστημα. Σε μία πρόσφατη θεωρητική διατύπωση, ο Seligman όρισε τρία διαφορετικά είδη ευτυχίας, υποστηρίζοντας πως, όποιος πληροί και τα τρία αυτά κριτήρια, θεωρείται πως βιώνει μία γεμάτη ζωή:
1) Η ευχάριστη ζωή, αφορά τις ηδονές και την ικανοποίηση από καθημερινές απολαύσεις.
2) Η καλή ζωή, αφορά το ενδιαφέρον, την επιθυμία, την προσπάθεια του ατόμου να αξιοποιήσει τις δυνατότητές του σε όλες τις πτυχές της ζωής του.
3) Η ζωή με νόημα, αφορά την αυτοπραγμάτωση, δηλαδή, την προσπάθεια του ατόμου να γίνει αυτό που μπορεί να γίνει, δηλαδή, να επιτύχει έναν απώτερο στόχο που νοηματοδοτεί τη ζωή του.
Οι ηδονές, λοιπόν, οι καθημερινές απολαύσεις, δεν εξασφαλίζουν την αίσθηση της ευτυχίας. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο βλέπουμε συχνά ανθρώπους που απολαμβάνουν μία ζωή γεμάτη ηδονές (φαγητό, ποτό, διασκέδαση, σεξ, κλπ), αλλά δεν είναι ευτυχισμένοι. Άλλωστε, η λεγόμενη «επιδίωξη της ευτυχίας» δεν μπορεί να αποτελεί στόχο, ακριβώς διότι η ευτυχία δεν είναι ένα έξωθεν αγαθό που θα μας έρθει με κάποιον τρόπο. Αυτό που τελικά θα μας κάνει ευτυχείς είναι τα ενδιαφέροντα, οι στόχοι και η αυτοπραγμάτωση – το νόημα στη ζωή μας. Αυτό αποδεικνύουν και οι εκατοντάδες έρευνες που έχουν γίνει σε πολύ μεγάλο δείγμα ανθρώπων, σε όλο τον κόσμο: Η ευτυχία δεν εξαρτάται από την ηλικία, το φύλο και το εισόδημα. Η οικονομική ευμάρεια, σε ευρύτερο κοινωνικό επίπεδο, φαίνεται να έχει μία μικρή σχέση με την ευτυχία, αφού οι άνθρωποι σε χώρες με μέτριο εισόδημα δηλώνουν συνολικά πιο ευτυχισμένοι από αυτούς που ζουν σε συνθήκες φτώχειας. Αντίθετα, σημαντικό ρόλο φαίνεται να παίζει η κοινωνικοποίηση του ανθρώπου, η δραστηριοποίησή του, η παραγωγικότητά του σε μία εργασία που για τον ίδιο έχει νόημα, η οργανωτικότητα, το μειωμένο άγχος, η θετική σκέψη, η εξωστρέφεια, η αυθεντικότητα, οι στενές διαπροσωπικές σχέσεις, ο αλτρουισμός, το ενδιαφέρον για καινούργια πράγματα, η απουσία υπέρμετρων φιλοδοξιών και/ ή προσδοκιών, η προσπάθεια μείωσης των αρνητικών συναισθημάτων και η αίσθηση του εσωτερικού ελέγχου της ζωής (η πεποίθηση ότι έχουν τη δυνατότητα να ελέγξουν και να επηρεάσουν σε μεγάλο βαθμό την πορεία της ζωής τους). Σε ένα ενδιαφέρον πείραμα μετρήθηκε η ευτυχία σε έναν άνθρωπο που μόλις είχε κερδίσει εκατομμύρια στο λόττο και σε έναν άνθρωπο που μόλις είχε μάθει ότι δεν θα ξαναπερπατήσει εξαιτίας ενός ατυχήματος που είχε. Η πρώτη μέτρηση, έδειξε πολύ αυξημένα επίπεδα ευτυχίας για τον τυχερό του λόττο, και πολύ χαμηλά επίπεδα ευτυχίας για τον άτυχο τραυματισμένο, όπως άλλωστε ήταν και το αναμενόμενο. Ωστόσο, έξι μήνες μετά, όταν ξαναμετρήθηκαν τα επίπεδα ευτυχίας των δύο αυτών ανθρώπων, οι διαφορές που προέκυψαν ήταν ασήμαντες: και οι δύο, δήλωναν μετρίως ευτυχισμένοι.
Γιατί δεν συνέχισε να νιώθει ευτυχισμένος ο τυχερός εκατομμυριούχος; Και πώς είναι δυνατόν ένας άνθρωπος που έχασε τα πόδια του, να δηλώνει ευτυχισμένος ύστερα από έξι μόλις μήνες από το ατύχημά του; Ο ανθρώπινος οργανισμός έχει έμφυτη την τάση να εξοικειώνεται με τα θετικά γεγονότα της ζωής του. Με άλλα λόγια, συνηθίζουμε το καλό που μας έχει συμβεί. Αυτή η τάση είναι ίσως το μεγαλύτερο εμπόδιο για την μακροχρόνια αίσθηση της ευτυχίας αφού, όταν καταλαγιάσει το αρχικό αίσθημα της ευφορίας, αντιμετωπίζουμε το θετικό ως κάτι το δεδομένο, παύουμε να το βλέπουμε, και στρέφουμε την προσοχή μας στα προβλήματά μας. Από την άλλη πλευρά, ένα κύριο χαρακτηριστικό των ανθρώπων που δηλώνουν ευτυχισμένοι από τη ζωή τους είναι η ανθεκτικότητα. Ως ψυχική ανθεκτικότητα ορίζεται η ικανότητα του ανθρώπου να προσαρμόζεται θετικά σε αντίξοες ή τραυματικές συνθήκες, να τις αντιμετωπίζει αποτελεσματικά και να ανακάμπτει από αυτές. Θα έλεγε κανείς ότι, οι άνθρωποι αυτοί έχουν μία στάση ζωής που δίνει ενσαρκώνεται στο γνωστό «ουδέν κακόν αμιγές καλού». Αυτός είναι και ο λόγος που σε πολλές έρευνες σε ανέργους και ανθρώπους με μεγάλα οικονομικά προβλήματα, ένα 10% περίπου δηλώνει ευτυχισμένο από την ζωή του, παρά τα προβλήματα που αντιμετωπίζει.
Η ευτυχία δεν μας εξασφαλίζει μόνο μία θετική και ευχάριστη διάθεση. Αυτό, ίσως είναι το λιγότερο. Το πιο σημαντικό φαίνεται να είναι οι συνέπειες που έχει η ευτυχία για την ζωή μας, σε επίπεδο ψυχικό, σωματικό και κοινωνικό. Ειδικότερα, φαίνεται πως οι άνθρωποι που δηλώνουν υψηλότερα επίπεδα ευτυχίας φέρουν περισσότερες πιθανότητες να προσληφθούν σε μία εργασία, να την διατηρήσουν και να έχουν θετικές αξιολογήσεις από τους προϊσταμένους τους, να απασχοληθούν σε δουλειές που τους χαρίζουν νόημα, ποικιλία και αυτονομία, να ανέλθουν επαγγελματικά σε υψηλότερες κλίμακες και να αντλούν μεγαλύτερη ευχαρίστηση και ικανοποίηση από την εργασία τους. Παράλληλα, έχουν μειωμένες πιθανότητες να εμφανίσουν εργασιακή εξουθένωση (burn out), να απουσιάζουν συχνά από τη δουλειά τους, να συγκρούονται με τους συναδέλφους τους ή να αδιαφορούν για την εργασία τους. Πρόκειται για ανθρώπους που δηλώνουν ευχαριστημένοι από τις σχέσεις τους (οι παντρεμένοι δηλώνουν πιο ευτυχισμένοι από τους άγαμους), διατηρούν ένα ευρύ κοινωνικό και φιλικό περιβάλλον, έχουν μειωμένες πιθανότητες εμφάνισης ψυχικών παθήσεων όπως η κατάθλιψη, η σχιζοφρένεια, οι φοβίες και η αγχώδης διαταραχή, αλλά και μειωμένες πιθανότητες εθισμού σε ουσίες ή αλκοόλ. Τέλος, σε σωματικό επίπεδο, οι άνθρωποι που δηλώνουν ευτυχισμένοι από τη ζωή τους εμφανίζουν λιγότερα αρνητικά σωματικά συμπτώματα, είναι πιο υγιείς και έχουν μειωμένες αλλεργικές αντιδράσεις. Άνθρωποι που πάσχουν από χρόνιες και απειλητικές για την ζωή τους ασθένειες (π.χ. καρκίνο ή διαβήτη) αλλά ταυτόχρονα δηλώνουν ευτυχισμένοι, έχουν χαμηλότερα επίπεδα πόνου, καλύτερη ποιότητα ζωής, και κάνουν μειωμένη χρήση φαρμάκων.
Θετικότητα, χαρά, αισιοδοξία και ελπίδα υπάρχουν πάντοτε, ανεξαρτήτως των συνθηκών. Το πρόβλημα είναι ότι δεν τα βλέπουμε. Αν προσπαθήσουμε να αλλάξουμε τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τα πράγματα και τη ζωή μας, αυξάνουμε τις πιθανότητες να αποκτήσουμε μία ζωή πληρέστερη, με νόημα και ουσιαστική ευτυχία. Άλλωστε, όπως έχει πει ο φιλόσοφος Bertrand Russell, «Ο άνθρωπος, για την ευτυχία του, χρειάζεται όχι μόνο την απόλαυση κάποιων πραγμάτων, αλλά και ελπίδα, προσπάθεια και αλλαγή».
Αντιγόνη Αποστολοπούλου, Ψυχολόγος.
Ενδεικτική βιβλιογραφία και σύνδεσμοι
Myers, D.G. (2007) Pursuing happiness. Psychoogy Teacher Network, 17(1).
Myers, D.G. (2000) The Funds, Friends and Faith of happy people. American Psychologist, 55.
Seligman, M.E.P. (2002) Authentic Happiness. New York: Free Press.
Ελληνική Εταιρεία Θετικής Ψυχολογίας, http://www.positiveemotions.gr/
Dr. Martin Seligman homepage: http://www.authentichappiness.sas.upenn.edu/Default.aspx
Το 23ο Γράμμα 